Ֆինանսների հանրային կառավարումը Հայաստանում 2025 թվականին. ներկա վիճակը, մարտահրավերները և զարգացման կանխատեսումները
Ֆինանսների հանրային կառավարումը Հայաստանում 2025 թվականին. ներկա վիճակը, մարտահրավերները և զարգացման կանխատեսումները
Հունիսի 18-ից 20-ը Սանկտ Պետերբուրգում կանցկացվի Պետերբուրգի միջազգային տնտեսական ֆորումը, որը միջազգային բիզնես հանրության կողմից տարիներ շարունակ արդարացիորեն ընկալվում է որպես Դավոսի այլընտրանք։
Հայաստանը ՊՄՏՖ-ում ներկայացված է փոխվարչապետի, ինչպես նաև ներկայացուցչական պատվիրակության մակարդակով։
Այս առումով կարևոր է հասկանալ Հայաստանի տնտեսության և ֆինանսական հատվածի ներկայիս վիճակը։
Աշխարհաքաղաքական մարտահրավերների, էներգետիկ անցման և տարածաշրջանում ժողովրդագրական անկման հետևանքով առաջացած գլոբալ անկայունության աճի պայմաններում Հայաստանը շարունակում է շարժվել տնտեսության արդիականացման ճանապարհով։ Այս կուրսի հիմնական գործիքներից մեկը մնում է Ֆինանսների հանրային կառավարումը (ՖՀԿ), որից կախված են մակրոտնտեսության կայունությունը, ներդրողների վստահությունը և պետական ծախսերի արդյունավետությունը։
2025 թվականը դարձել է ՖՀԿ հասունության գնահատման կարևորագույն վեկտոր։
Մի կողմից, երկիրը հաջողություններ է ցուցաբերում բյուջետային կարգապահության, թվայնացման և պլանավորման ոլորտներում։ Մյուս կողմից, ինստիտուցիոնալ թույլ կողմերը շարունակում են մնալ, մասնավորապես՝ ներդրումների կառավարման, աուդիտի և ժողովրդագրական պլանավորման ոլորտներում։
I. Մակրոտնտեսական համատեքստ
Տնտեսական աճ
ՀՀ ֆինանսների նախարարության և Կենտրոնական բանկի պաշտոնական տվյալների համաձայն՝
2025 թվականի հունվար-մարտ ամիսներին ՀՆԱ-ի աճը կազմել է +5.2% տարեկան, ինչը բյուջեի 5.1% նպատակի և Արժույթի միջազգային հիմնադրամի (ԱՄՀ) կողմից կանխատեսված 4.5–5.5% սահմաններում է։
Հիմնական շարժիչ ուժերն էին առևտուրը (+7.8%), ծառայությունները (+12.4%) և շինարարությունը (+12.2%)։
Միևնույն ժամանակ, արտադրական արդյունաբերությունը կտրուկ անկում է գրանցել՝ -19.4% (առաջին երկու ամիսներին), ինչը արտացոլում է արդյունաբերական ոլորտի կառուցվածքային խնդիրները։
Գնաճ և դրամավարկային քաղաքականություն
Սպառողական գների գնաճը մնում է չափավոր՝ 0.8–1.5% սահմաններում՝ կայուն դրամավարկային քաղաքականության շնորհիվ։
Արտադրողների գների ինդեքսը (ԱԳԻ) 2025 թվականի փետրվարին նվազել է մինչև +1.6%, ինչը ամենացածրն է վերջին 12 ամիսների ընթացքում։
Կենտրոնական բանկը պահպանել է հիմնական տոկոսադրույքը 8.75%՝ ձգտելով աջակցել ներդրումային միջավայրին առանց գնաճի սպասումների վրա ճնշում գործադրելու։
II. Բյուջետային կառավարում և ՖՀԿ-ն. համակարգի հասունության վերլուծություն
Թափանցիկություն և բյուջետային կարգապահություն
ՀՀ-ն շարունակում է մնալ բյուջետային թափանցիկության բարձր մակարդակ ունեցող երկրների շարքում՝ համաձայն PEFA (Public Expenditure and Financial Accountability) գնահատման՝ շնորհիվ նախնական բյուջեների հրապարակման, գործընթացների թվայնացման և տվյալների հասանելիության։
Ներդրված կատարողականի բյուջետավորումը (արդյունքների վրա հիմնված) ուժի մեջ է մտել 2017 թվականից և մինչև 2025 թվականը ընդգրկում է բոլոր ոլորտները։
Խնդիրներ և մարտահրավերներ.
Ռազմավարական պլանավորման և բյուջեի կատարման միջև թույլ կապ
— երկարաժամկետ ազգային ռազմավարությունները (օրինակ՝ «Հայաստան-2030») հաճախ անհամատեղելի են բյուջետային առաջնահերթությունների հետ։
Ներդրումների նկատմամբ անբավարար վերահսկողություն
— խոշոր պետական ներդրումային նախագծերի (ներառյալ ենթակառուցվածքները և կրթությունը) արդյունավետության գնահատումը և մոնիթորինգը մնում են ձևական՝ առանց ռիսկերի և եկամտաբերության բարձրորակ գնահատման։
Աուդիտի մասնատում
— Աուդիտի որակի վերահսկման կենտրոնացված մոդել չկա, անկախ կառույցները սահմանափակ լիազորություններ ունեն։
Ժողովրդագրական ճնշման ռիսկեր
— համակարգը հարմարեցված չէ աշխատունակ տարիքի բնակչության երկարաժամկետ կրճատմանը։
III. Բյուջեի կառուցվածքը և հարկային ու ֆինանսական բազան
2025 թվականի բյուջեի եկամուտները ձևավորվում են՝
ԱԱՀ-ից՝ մոտ 45%,
եկամտային հարկից՝ 25%,
ակցիզային հարկերից և արտաքին դրամաշնորհներից՝ մինչև 10%։
Բյուջեի դեֆիցիտը ՀՆԱ-ի 2.9%-ի մակարդակի վրա է, որը ցածր է Պետական կառավարման հիմնադրամի կողմից սահմանված 3.5% շեմից։
Պետական պարտքը գնահատվում է ՀՆԱ-ի 50.8%-ը՝ մնալով «դեղին գոտում»՝ պարտքի կայունության չափանիշների համաձայն, մինչև 2027 թվականը այն կրճատելու մինչև 47%։
IV. Ժողովրդագրություն և մարդկային կապիտալ
Միջազգային ժողովրդագրական մոդելների (IFs, ՄԱԿ-ի «Աշխարհի բնակչության հեռանկարներ») համաձայն՝
2025 թվականին Հայաստանի բնակչությունը կազմում է մոտ 2.81 միլիոն՝ տարեկան -0.06%-ով նվազման միտումով։
Ծնելիության մակարդակը կազմում է 10.6՝ 1000 մարդու հաշվով։
Կյանքի տևողությունը 76.6 տարի է, սակայն տարածաշրջանային տարբերություն կա (տղամարդիկ՝ 72 տարեկան, կանայք՝ 79 տարեկան)։
Կանխատեսում. մինչև 2030 թվականը տարեց մարդկանց համամասնությունը կգերազանցի բնակչության 20%-ը՝ ստեղծելով ռիսկեր կենսաթոշակային համակարգի և բյուջեի համար։
V. Կանխատեսում 2026-2028 թվականների համար
Բազային սցենար (եթե պահպանվի ներկայիս քաղաքականությունը).
ՀՆԱ-ի աճը 2025 թվականին կդանդաղի մինչև 5.2%, իսկ հետո՝ 2026 թվականին՝ մինչև 5%, պահպանելով այս տեմպը 2027 թվականին: Միևնույն ժամանակ, սթրեսային սցենարը նախատեսում է ՀՆԱ-ի 7.3%-ով անկում արդեն 2025 թվականին, որին հաջորդում է այս տեմպի դանդաղումը 2026 թվականին՝ մինչև 7.1%, որին կհաջորդի 8.3%-ով աճը 2027 թվականին:
ՀՀ կառավարության և գործարար շրջանակների մասնակցությունն այսպիսի ներկայացուցչական և հեղինակավոր միջոցառումներին, ինչպիսին է ՊՄՏՖ 2025-ը, կարող է խթան հանդիսանալ ՀՀ տնտեսության այնպիսի ոլորտների ավելի դինամիկ զարգացման համար, ինչպիսիք են գյուղատնտեսությունը, զբոսաշրջությունը, տեղեկատվական տեխնոլոգիաները, արտադրությունը, և այլ կարևոր ոլորտների համար: